Joxe Manuel Odriozola
2019-04-17an, BERRIA.
Gero eta argiago dago hizkuntzaren eta nazioaren arteko harremanak daukan eragin-indarra hizkuntza minorizatuen berreskurapenean. Nazio minorizatuaren aldeko eraikuntza nazionalik gabe ez dago hizkuntza minorizatu bat bere onera ekartzerik. Hizkuntza zapalduaren normalizazio soziala ameskeria hutsa da nazio identitatearen gainerako osagarriekin batera sozializatu eta garatu gabe. Ikus dezagun harreman horrek zer-nolako ondorio eta inplikazioak dituen gai honetan adituak diren batzuen eskutik.
Lehenik eta behin, gure oinarrizko kontzeptua «nazioa» denez, nazioaz dihardugunean zertaz ari garen jakitetik abiatuko gara. Horretarako, C. Ulises Moulinesen definizio labur hau nahikoa izan liteke: «nazioak autokontzientzia politikoa duten herriak lirateke; etnia terminoa, aldiz, oraindik autokontzientziarik ez duten herrientzat gordeko litzateke […] Nazio guztiak etnia dira, baina etnia guztiak ez dira nazio». Nazioren eta etniaren arteko muga hori, egia esan, nahiko lausoa da herrialde batzuen historian (esaterako, Zumalakarregiren figurak planteatzen duen zalantza da horren lekuko), baina, oro har, argigarri zaigu oso euskaldunoi gertatzen ari zaiguna ulertzeko. Xehetasun bat, beste ezertara baino lehen: komunitate etnikoen autokontzientzia politikorik eza ez da berezko gertakari natural bat, jasan duten asimilazioaren eta desnazionalizazioaren ondorioa baizik.
Ernest Gellner-ek dioenez, egungo munduan «kultura garatuak baizik ezin dira bizirik atera. Herri kulturak eta tradizioak modu artifizialean ez bada ezin diote eutsi beren izaerari. […] Identitatearen muina, bermea eta euskarria, kultura garatu alfabetatua da». Alfabetatu gabeko komunitate bat ezin da izan gizarte nazional bat, beraz. Herritar alfabetatuak ez dauzkan hizkuntza batek ezin du funtzionatu nazio gisa; onik onenean, komunitate etnokulturala litzateke halakoa. Zer esan nahi du horrek gure kasuan? Ba, hemen dauden «hizkuntza nazional» bakarrak espainola eta frantsesa direla, euskarak ezin duelako logika sozial nazionalean jardun.
Noiz igarotzen da herri mintzaira xume bat «kategoria etnikotik kategoria nazionalera»? Herritarren artean «inpaktu sozial» handia duten testuak sortzen direnean. Hori da behintzat Adrian Hastingsen erantzuna. Badio besterik ere: «Komunikatzeko moduak komunitatearen izaera mugatzen du. […] Ahozko hizkuntzak etnien hizkuntzak dira izatez; hizkuntza idatzi hedatuak eta errotuak, berriz, nazioen hizkuntzak». Beraz, komunikatzeko moduak (funtzioen zer-nolakoak) komunitatearen izaera nazionala edo etnikoa konfiguratzen du. Nazio euskalduna sortzeko ahalmenik ez dugunez, pentsatzekoa da euskararen egungo erabilera moduak ez duela zentzu eta logika sozial nazionalean funtzionatzen. Kontua ez da bakarrik gainera zenbat mintzo garen euskaraz, euskaraz egiten dugun erabilera moldeak ere huts egiten digu, erabilera etnodiglosikoa ez delako gai euskararen nazioari oinarri kultural estandarrik zurkaizteko.
Hizkuntzaren eta nazio kulturaren arteko harremanetan zein da funtsezko faktorea? Besterik gabe «kulturatzat» lehenesten dugun sormen mundua erabakigarria al da hizkuntza baten egoera minorizatua bere onera ekartzeko? Pierre Vilarren esanei bagagozkie, «kultura zentzu soziologikoan [alegia, jendearen jarrera eta jokaerak taxutzen dituen zentzuan] hauteman behar da». Gurean gehiegi hitz egiten da sormenezko kulturaz eta gutxiegi nazio baten eraikuntzak oinarritzat partekatzen duen erreferentziazko kultura nazionalaz. Oroz gain, eraiki behar genukeena, sorkuntza estetikoaren ezaugarriak eta distirak gorabehera, euskaraz funtzionatzen duen gizarte bat litzateke kulturaren egitekoa identitate nazionalaren humusa izanda. Kulturaren gainerako adierak ez dira funtsezkoak herri desnazionalizatu baten testuinguruan.
Claudi Esteva Fabregaten azterketa-ildoa ere ildo berean mintzo zaigu: «Komunitate nazional nagusiaren esanera dago estatuaren kultura publikoa». Kultura publikorik gabe, kulturak ez du gizarte nazionalik eratzen. Will Kymlickaren arabera «mundu modernoa gizarte kultura deritzan partekatze-sisteman dago egituratua, eta kultura eredu kolektibo horren jarduera eta erakundeak giza ekintza guztietan daude txertatuak. […] Kultura molde hori hizkuntza partekatu batean funtsatzen da». Hizkuntzaren funtsezkotasun hori zentzu zehatz honetan ulertu behar genukeela dirudi: hots, gizarte nazional bati dagozkion funtzio komunikatiboak betetzen dituen hizkuntzak bakarrik bermatzen du komunitate nazional baten eraikuntza. Baldintza hori bete ezean, hizkuntzak gutxi dezake, nahiz eta erabilera etnodiglosikoa biziberritu.
Klaus Zimmermann-i emango diogu txanda oraingoan: «hizkuntza politikaren eta identitate politikaren artean barne lotura estua dago, hots, hizkuntza plangintza identitate plangintza esaten zaionaren parte da. […] Orobat, jakin behar dugu hizkuntza plangintza identitate nazionalaren lanabes bat dela. […] Identitatearen zaurgarritasuna da funtsezko auzia hiztunen autoestimua eta duintasuna kolokan dagoenean. […] Jatorrizko herrien eta hizkuntzen identitatea landu ezean hizkuntzaren erabilerak ez dauka heldulekurik, eta, ondorioz, hizkuntza atxikimenduak porrot egiten du».
Oker ez banago, azkeneko esaldi horrek beste ezerk baino hobeki azaltzen du gertatzen ari zaiguna. Izan ere, D ereduarekin herria euskaldunduko genuela uste genuen inozo etnikook ez ginen ohartu luzaroan eskola bidezko transmisio akademiko hutsean ez zegoela ez curriculum nazional espliziturik ez inpliziturik belaunaldi berrien identitate nazional euskalduna sozializatzeko. Botere autonomikoa oraindik ere ez bide da jabetu horretaz, edo, hobeki esan, ez du jabetu nahi, nahiz eta euskararen erabileraren errealitate gordina izan bere hizkuntza porrotaren salatari zorrotzena.
Euskaldun gehienen praxi linguistikoa definitzeko hitzik egokiena hauxe izan liteke: etnodiglosia. Hitzaren lehen zatiak euskaldunen identitate linguistikoa eta kulturala ez dela nazionala adieraziko luke. Horren osagarria, berriz, hitzaren bigarren partean daukagu: hala, euskaldun gehienen jokabide diglosikoak gure identitate eta kontzientzia etnikoa salatzen du. José M.ª Sanchez Carrion Txepetxek honako hau adierazi zuenetik igaro dira urte batzuk, baina, aldeak alde, egungo gure egoera ez dabil oso urrun honako honetan dioenetik: «Euskal Herrian bere buruaren kontzientzia, edo bere buruaren pertzepzioa duen komunitate bakarra erdalduna da. Erdaldunek lotu egiten baitituzte hizkuntza eta nazioa. Euskaldunen artean, ordea, euskara minorizatua dagoenez, edo minorizazioaren poderioz eta ondorioz, bi kontzeptu horiek sakabanatu egin dira».
